19 Μαΐου 1919-2021: 102 χρόνια από τη Γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου

Με αφορμή την Ημέρα Μνήμης της Γενοκτονίας των Ελλήνων του Πόντου ετοιμάσαμε ένα μικρό αφιέρωμα για να θυμηθούμε αλλά και να τιμήσουμε τη μνήμη όλων όσοι χάθηκαν εκείνες τις τραγικές στιγμές.

Κατά τις χρονικές περιόδους 1916-1918 και 1919-1922 πραγματοποιήθηκαν στην περιοχή του Πόντου σφαγές και εκτοπισμοί ελληνικών πληθυσμών, που οδήγησαν στον θάνατο πάνω από το 40% των εξορισμένων, με τον συνολικό αριθμό των θυμάτων να υπολογίζεται σε εκατοντάδες χιλιάδες. Επρόκειτο για ένα προμελετημένο έγκλημα, το οποίο έφερε εις πέρας με συστηματικό τρόπο, κατά την πρώτη φάση, η κυβέρνηση των Νεότουρκων υπό τους Ταλαάτ Πασά, Εμβέρ Πασά και Τζεμάλ Πασά, και στη συνέχεια, κατά τη δεύτερη φάση, συμμορίες ατάκτων (τσέτες) αλλά και ο τακτικός στρατός ύστερα από οδηγίες του Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ.

Τα βασανιστήρια, οι εκτελέσεις, οι ομαδικές πυρπολήσεις ζωντανών, οι εξαντλητικές πορείες κατά τους εκτοπισμούς μέσα στο κρύο, στο χιόνι και στη βροχή, οι κακουχίες, η πείνα, η δίψα, οι επιδημικές ασθένειες ως παρεπόμενο των άθλιων συνθηκών στα μέρη όπου εξορίζονταν οι Έλληνες, όπως ο τύφος και η δυσεντερία, και τα στρατόπεδα εργασίας (Αμελέ Ταμπουρού) ήταν μερικές μόνο από τις μεθόδους που χρησιμοποιήθηκαν.

Όπως γράφει ο Γιάννης Καλπούζος στο μυθιστόρημά του ΣΕΡΡΑ, Η ΨΥΧΗ ΤΟΥ ΠΟΝΤΟΥ:

…Είχαν ήδη επιστρέψει αρκετοί εκτοπισμένοι και γνώριζε ότι στην Έρμπαα και στα πέριξ χωριά πέθαναν απ’ τις αρρώστιες, την πείνα και τις κακουχίες το σαράντα τοις εκατό. Μολογούσαν κι όσοι παλιννόστησαν φοβερά πράγματα. Ίσως το πιο φρικαλέο και συνταρακτικό να ήταν εκείνες οι δυο κόρες που έκοψαν τα βυζιά της νεκρής μητέρας τους και τα έφαγαν. (πεθαίνοντας και οι ίδιες στη συνέχεια).

…Στις τρεις Ιούνη (1921) εξόρισαν χίλιους εκατόν σαράντα άντρες. Σαράντα έξι χιλιόμετρα απ’ τη Σαμψούντα, στο Καβάκ, οι τσέτες του Τοπάλ Οσμάν και ντόπιοι χωρικοί σκότωσαν τους επτακόσιους. Στις πέντε Ιούνη ξαπόστειλαν στο εσωτερικό ακόμη εξακόσιους ογδόντα. Τι απέγιναν δε γνωρίζω. Στις επτά Ιουνίου, περίπου χίλιους εκατό. Από τούτους θανάτωσαν οι τσέτες του Τοπάλ Οσμάν τους οχτακόσιους κατά τη διαδρομή. Πριν λίγες μέρες στη Σεϊτάν Δερεσί, την Κοιλάδα του Διαβόλου, ο Τοπάλ Οσμάν μακέλεψε εξακόσιους νέους. …Μιλιούνια ξετοπίζονται κι απ’ την Μπάφρα και το Αλατσάμ. Τους περισσότερους τους δολοφονούν στον δρόμο. Μέσα σε ένα σπίτι στο χωριό Μουαμλί της Μπάφρας έβαλαν τριακόσιους εξήντα πέντε νομάτους και τους έκαψαν ζωντανούς, άντρες και γυναικόπαιδα. Όμως και στον Κεντρικό Πόντο γίνονται τα ίδια. Οχτακόσιους άντρες, δεκαοχτώ με πενήντα χρόνων, εξόρισαν απ’ την πόλη της Ορντού στις είκοσι μία Ιουνίου κι άλλους απ’ την επαρχία. Αφάνισαν και ολόκληρα χωριά οι τσέτες του Τοπάλ Οσμάν στην περιοχή απ’ την Πουλαντζάκη μέχρι το Μεσουντιέ. Σφάζει, καίει, στήνει κρεμάλες, βιάζει, ρίχνει στα πηγάδια τον κόσμο. Ανάβει ο κακούργος μαγκάλι σε μια κάμαρα, βάνει μέσα δέκα είκοσι χριστιανούς, σφραγίζει πόρτες και παράθυρα και σε λίγο πεθαίνουν απ’ τις αναθυμιάσεις».

Όσοι κατάφεραν να γλιτώσουν από τους κατατρεγμούς κατέφυγαν, κυρίως έπειτα από την ανταλλαγή των πληθυσμών από το 1923 έως τα μέσα του 1924, στη Ρωσία και στην Ελλάδα, αλλά και στην Ευρώπη και στην Αμερική.

Τι εννοούμε όμως με τον όρο «γενοκτονία»;

Ο όρος γενοκτονία χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά (μέχρι τότε λεγόταν εθνοκάθαρση) στη δίκη της Νυρεμβέργης το 1945, όπου δικάστηκε η ηγεσία των ναζιστών εγκληματιών του πολέμου.

Η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ στις 9/12/1948 ψήφισε Σύμβαση για την πρόληψη και καταστολή του εγκλήματος της Γενοκτονίας την όποια υπέγραψε και η Ελλάδα στις 19/12/1949 και επικύρωσε με το Ν.Δ. 3091/1954. Στο άρθρο ΙΙ αυτής αναφέρεται:

Εις την παρούσα σύμβαση ως γενοκτονία νοείται οιαδήποτε εκ των κατωτέρω πράξεων ενεργούμενων με την πρόθεση ολικής ή μερικής καταστροφής ομάδος εθνικής, εθνολογικής, φυλετικής ή θρησκευτικής, ως τοιαύτης:

– Φόνος των μελών της ομάδας

– Σοβαρά βλάβη της σωματικής ή διανοητικής ακεραιότητας των μελών της ομάδας.

– Εκ προθέσεων υποβολή της ομάδας εις συνθήκας διαβιώσεως δυνάμενας να επιφέρωσι την πλήρη ή την μερική σωματική καταστροφή αυτής.

– Μέτρα αποβλέποντα εις την παρεμπόδιση των γεννήσεων εις τους κόλπους ορισμένης ομάδος.

– Αναγκαστική μεταφορά παίδων μιας ομάδος εις έτεραν ομάδα.

Όλα τα αναφερόμενα στη σύμβαση του Ο.Η.Ε. ότι συνιστούν γενοκτονία συντελέστηκαν εναντίον των Ελλήνων του Πόντου, ακόμη και η προτελευταία περίπτωση διά μέσου των εκτοπισμών.

Η γενοκτονία των Ελλήνων στον Πόντο υπήρξε το αποτέλεσμα της απόφασης των Τούρκων εθνικιστών, προκειμένου να επιτύχουν φυλετική και θρησκευτική καθαρότητα στα εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, εξαφανίζοντας έτσι τις αλλόδοξες σε σχέση με τον μουσουλμανισμό γηγενείς εθνότητες.

Τα δραματικά ιστορικά γεγονότα της εν λόγω χρονικής περιόδου έχουν αποτελέσει πολλές φορές το κεντρικό θέμα βιβλίων, είτε αυτά έχουν καθαρά ιστορικό χαρακτήρα είτε πρόκειται για μυθιστορήματα, η πλοκή των οποίων εμπλουτίζεται με ιστορικά και πραγματολογικά στοιχεία που ανασυνθέτουν την τοπιογραφία και την ανθρωπογεωγραφία της εποχής∙ μυθιστορήματα όπως το ΣΕΡΡΑ, Η ΨΥΧΗ ΤΟΥ ΠΟΝΤΟΥ του Γιάννη Καλπούζου, η μυθοπλασία του οποίου εξελίσσεται στα χρόνια της Γενοκτονίας των Ελλήνων του Πόντου.

Λίγα λόγια από τον συγγραφέα Γιάννη Καλπούζο

«Η γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου πρέπει να αναγνωριστεί παγκοσμίως για να καταγραφεί η ιστορική αλήθεια, για να μην ξανασυμβούν τα ίδια, για να τιμηθεί η μνήμη των εκατοντάδων χιλιάδων νεκρών και για να συμφιλιωθούν οι ίδιοι οι Τούρκοι με την ιστορία τους και να γκρεμίσουν στην Κερασούντα το άγαλμα του Τοπάλ Οσμάν, του μεγαλύτερου μακελάρη του ελληνισμού του Πόντου. Εάν, βεβαίως, στόχος μας είναι να υψώσουμε το μίσος απέναντι στον τουρκικό λαό, τότε τραβάμε σε λάθος πορεία.

»Πέραν αυτών, τα δεινά των Ελλήνων του Πόντου, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι ύψωσαν το κεφάλι ύστερα από αλλεπάλληλους κατατρεγμούς, πρέπει να αποτελέσουν σημείο αναφοράς και φωτεινό παράδειγμα-πρότυπο για τους σημερινούς Έλληνες. Ιστορικό σηματωρό, για να κατορθώσουμε να δούμε το παρόν και το μέλλον με αισιοδοξία και αυτοπεποίθηση».

ΣΕΡΡΑ, Η ΨΥΧΗ ΤΟΥ ΠΟΝΤΟΥ τιτλοφορείται το βιβλίο του Γιάννη Καλπούζου, όπως ο ομώνυμος συγκλονιστικός ποντιακός χορός, και πραγματεύεται τα δεινά των Ποντίων, ξεκινώντας ωστόσο από την πρώτη μεγάλη γενοκτονία του 20ού αιώνα, τη γενοκτονία των Αρμενίων, με ενάμισι εκατομμύριο νεκρούς.

Είναι ευλογία να διαβάζουμε τέτοια μυθιστορήματα που ανακαλούν στη μνήμη μας ή μας μαθαίνουν τις τραγικές σελίδες του έθνους μας, προσφέρουν γνώσεις και τη δυνατότητα να αποτιμήσουμε χωρίς προκαταλήψεις την Ιστορία μας, ενώ συγχρόνως μας δένουν με τις ρίζες μας και προτρέπουν να μην ξεχνάμε, όχι για να υψώσουμε το μίσος, αλλά για να μην επιτρέψουμε να ξανασυμβούν τέτοιες συμφορές. Γιατί, όπως αναφέρεται και στο Σέρρα, η ψυχή του Πόντου, κοιτάς μπροστά, όταν δεν ξεχνάς από πού έρχεσαι.

Λίγα λόγια για το βιβλίο

Ενόψει του εκτοπισμού των Αρμενίων απ’ την Τραπεζούντα τον Ιούνιο του 1915, ένα κορίτσι που μοιάζει να το ζωγράφισε ο ίδιος ο Θεός καταφεύγει στο σπίτι ενός αγνώστου. Στην Ορντού ένα άλλο κορίτσι εύπορης ελληνικής οικογένειας ετοιμάζεται για τον γάμο της και πασχίζει να οραματιστεί το μέλλον μ’ έναν άντρα τον οποίο ελάχιστα γνωρίζει.

Ο χαρισματικός, θρήσκος και θεματοφύλακας των ηθών της εποχής Γαληνός Φιλονίδης διχάζεται ανάμεσα σε δυο γυναίκες∙ δοκιμάζεται εμπρός στις ιδέες του∙ έρχεται αντιμέτωπος με την αγριότητα και το μίσος∙ συντρίβεται και θέτει ως στόχο ζωής να εκδικηθεί εκείνον που του προκάλεσε τον μέγα πόνο.

Στο παρασκήνιο της μυθοπλασίας ιχνογραφείται ο Πόντος μέχρι την ανταλλαγή των πληθυσμών∙ η ομογενοποίηση των φυλών με συνδετικό κρίκο μα και άλλοθι τη θρησκεία∙ ο φόβος, η μισαλλοδοξία και ο εθνικισμός που ενσπείρουν οι Νεότουρκοι και στη συνέχεια οι Κεμαλιστές∙ η καθημερινή ζωή στα πρώτα χρόνια της Σοβιετικής Ένωσης∙ οι διώξεις των Ελλήνων επί Στάλιν∙ τα στρατόπεδα εργασίας στη Σιβηρία και οι στέπες του Καζακστάν με αφόρητους καύσωνες το καλοκαίρι και σφοδρό ψύχος τον χειμώνα∙ οι πόθοι, τα πάθη και τα δεινά των Ποντίων.

Κι όλα, μέσα από το πολυσχιδές ταξίδι που γράφει η ζωή και το ταξίδι που γράφεται για τη ζωή, να φαντάζουν φλόγες και κινήσεις του ποντιακού χορού σέρρα, του χορού της φωτιάς.